Apel i list rodziców do polsko-litewskiej komisji ds. oświaty

Forum Rodziców Szkół Polskich na Litwie (dalej - Forum Rodziców) stwierdza fakt, że niektóre zapisy nowej ustawy o oświacie, przyjętej przez Sejm Republiki Litewskiej w dniu 17 marca 2011 r., są dyskryminujące, ponieważ:

• znacznie pogarszają sytuację litewskich szkół z polskim językim nauczania,
• uszczuplają dotychczasowe prawa uczniów i nauczycieli tych szkół,
• pozbawiają uczniów i rodziców prawa wyboru, jakie dotychczas mieli,
• łamią umowy zawarte z rodzicami w chwili oddania dziecka do takiej szkoły.

Zapisy te są także niezgodne z prawem międzynarodowym, gdyż pogarszając sytuację polskiej mniejszości na Litwie, naruszają wiele zapisów europejskiej Ramowej Konwencji Ochrony Praw Mniejszości Narodowych, ratyfikowanej przez Litwę w 2000 r., oraz polsko-litewskiego Traktatu o Przyjaznych Stosunkach i Dobrosąsiedzkiej Współpracy, zawartego w 1994 r.

Forum Rodziców apeluje więc do polsko-litewskiej komisji ekspertów ds. oświaty o wypracowanie rekomendacji umożliwiających Ministerstwu Oświaty i Nauki Litwy przygotowanie i zgłoszenie do Sejmu Litwy poprawek do aktualnie obowiązującej ustawy oświatowej. W trosce o utrzymanie dotychczas przysługujących nam praw i dobro naszych dzieci prosimy o:

1. Odwołanie ujednoliconej matury z języka litewskiego dla uczniów szkół litewskich i szkół mniejszości narodowych. Opracowanie nowego egzaminu z języka państwowego, który będzie uwzględniał różnice programowe nauczania (w tym także języka litewskiego) w szkołach litewskich i nielitewskich.
2. Przygotowanie nowych ulepszonych programów nauczania i bazy podręcznikowej dla nauczania języka państwowego (litewskiego) w szkołach mniejszości narodowych na Litwie jako języka wyuczonego. Opracowanie strategii nauczania języka litewskiego w tych szkołach, skonsultowanej ze społecznością polską i przez nią zaakceptowanej.
3. Natychmiastowe wycofanie obowiązku dwujęzycznej edukacji w szkołach mniejszości narodowych, czyli nauczania części przedmiotów (historii i geografii w zakresie dotyczącym Litwy i wiedzy o społeczeństwie) po litewsku. Pozostawienie w gestii rodziców i nauczycieli decyzji o zakresie używania języka państwowego poza nauką języka litewskiego.
4. Wycofanie ustawowego zapisu o prymacie szkoły średniej z państwowym językiem nauczania wobec szkoły średniej, w której nauczanie odbywa się w języku mniejszości narodowej. Wprowadzenie zasad równoprawnego funkcjonowania obu typów szkół na jednym terenie. 
5. Uznanie egzaminu z języka ojczystego na maturze za drugi egzamin obowiązkowy w szkołach polskich i wprowadzenie go do systemu centralnej rekrutacji na studia poprzez odpowiednią punktację co najmniej na poziomie państwowego egzaminu z języka obcego.
6. Opracowanie szczegółowej, długofalowej strategii rozwoju szkolnictwa mniejszości narodowych na Litwie i zatwierdzenie jej po skonsultowaniu z grupami zainteresowanymi danej mniejszości (nauczycielami, rodzicami, organizacjami społecznymi). Strategia rozwoju ma odzwierciedlać zarówno założenia ogólnolitewskiej strategii oświatowej, europejskie i światowe tendencje edukacyjne, jak też uwzględniać historycznie ukształtowaną specyfikę tego szkolnictwa. 

Z radością i ogromną nadzieją powitaliśmy powołanie międzyrządowej komisji ekspertów do spraw oświaty mniejszości polskiej na Litwie i litewskiej w Polsce. Niejednokrotnie apelowaliśmy do litewskich i polskich władz o podjęcie dialogu i współpracę w zakresie kształtowania oświaty mniejszości narodowych w naszych krajach. Niestety, nasze apele zwykle były ignorowane. Właśnie dlatego polska społeczność na Litwie zmuszona pogarszającą się sytuacją uzbierała 60 tysięcy podpisów obywateli Litwy w obronie polskiej oświaty. Ale i ten ważki głos znaczącej części litewskiego społeczeństwa został przez władze Litwy całkowicie zignorowany, a nawet wyśmiany.

Warto przypomnieć, że przedstawiony Sejmowi projekt rządowy w punktach dotyczących funkcjonowania oświaty mniejszości narodowych znacznie się różnił w treści od wersji ostatecznie przyjętej przez posłów, co potwierdza fakt, że o losie szkół polskich i rosyjskich zadecydowali nie nauczyciele, metodycy czy inni specjaliści w dziedzinie oświaty, lecz politycy. W powyższym, kolejnym już apelu wymienione zostały jedynie najbardziej palące postulaty, wymagające natychmiastowej interwencji. Może ona powstrzymać narastający niepokój, odruchy protestu i oburzenie społeczne, które ogarnia polskie szkoły, podsyca konflikt polsko-litewski, a przede wszystkim - zakłóca normalny proces dydaktyczny, co negatywnie odbija się na wynikach w nauce naszych dzieci. Nie sprzyja także kształtowaniu postaw obywatelsko-patriotycznych młodych mieszkańców Litwy ani większemu poszanowaniu języka państwowego.

Ujednolicenie matury z języka litewskiego, do tego już w 2013 r. Jest to drastyczne dyskryminowanie uczniów szkół mniejszości narodowych, którzy przez dziesięć lat uczyli się i - naszym zdaniem, co potwierdzają też wyniki badań naukowych - nadal powinni się uczyć według zupełnie innych programów nauczania niż ich rówieśnicy ze szkół litewskich. Proces ujednolicenia matury (gdyby nawet do tego musiało dojść) wymaga przemyślanej strategii, przygotowania uczniów, nauczycieli, programów nauczania i bazy podręcznikowej. Rodzice uczniów szkół mniejszości narodowych, oddając dziecko do pierwszej klasy, muszą znać ostateczny model i przebieg procesu nauczania swego dziecka. Dziś nie jesteśmy przekonani do zasadności ujednolicania matury z języka litewskiego dla uczniów szkół litewskich i nielitewskich. Egzamin z języka litewskiego dla jednych jest egzaminem z języka ojczystego, którym nigdy nie będzie dla drugich, chyba że ktoś stawia sobie za cel asymilację mniejszości narodowych, a nie troskę o zachowanie ich odrębnej tożsamości. Obecna sytuacja wymusza na uczniach szkół nielitewskich znajomość dwóch języków jako ojczystych, co jest anormalne, język ojczysty jest bowiem tylko jeden. Tym bardziej że w ciągu ostatnich dwudziestu lat dotychczasowy proces nauczania w szkołach mniejszości na Litwie sprawdził się wyjątkowo dobrze, był całkowicie akceptowany przez polską społeczność i niejednokrotnie chwalony w dokumentach międzynarodowych (np. Advisory Committee On The Framework Convention For The Protection Of National Minorities, Second Opinion on Lithuania, Adopted on 28 February 2008, Published in Strasbourg, 4 July 2011, punkty 120, 136).

Ulepszone nauczanie języka litewskiego. Potrzeba lepszego, bardziej nowoczesnego i skutecznego nauczania języka państwowego w szkołach mniejszości narodowych jest jedyną kwestią, która nie budzi niczyich wątpliwości - z tym się zgadzają uczniowie i politycy, rodzice i urzędnicy, Polacy i Litwini. W ramach ujednoliconej matury wprowadzono mechaniczne ujednolicenie programów nauczania i podręczników, chociaż metodyki nauczania języka wyuczonego i ojczystego są odmienne. Jednak obecnie na potrzeby nauki języka litewskiego i przygotowania do ujednolicanej matury naprędce, bez przemyślenia i wnikliwej analizy wprowadzono zwiększony tygodniowy pułap lekcyjny dla uczniów szkół mniejszości narodowych. Wynosi on obecnie 34 godziny lekcyjne tygodniowo w klasach 9-10 (dla porównania - 32 godziny w tychże klasach szkół litewskich). Ogółem godzin lekcyjnych w polskojęzycznej szkole podstawowej będzie 198 (181 w szkołach litewskich), natomiast lekcji do wyboru będzie 22 (26 w szkołach litewskich). A więc nauka języka litewskiego odbywa się kosztem innych lekcji i znajomości innych przedmiotów. Liczba godzin języka ojczystego zmniejsza się z 980 do 965, matematyki z 806 do 793, języka obcego z 630 do 621, itd. To nie tylko dyskryminuje uczniów szkół mniejszości narodowych, ale i pozbawia ich prawa równego startu na maturze, decydującej o rekrutacji na studia i odpłatności za nie.

Dwujęzyczne nauczanie. Dotychczas szkoły mniejszości narodowych na Litwie miały prawo wybierać modele nauczania od całkowitego nauczania w języku ojczystym po większościowe nauczanie w języku państwowym. To prawo wyboru chcemy mieć nadal, tymczasem pozbawia się nas modelu, który był najbardziej popularny, czyli całkowitego nauczania w języku ojczystym od 1 do 12 klasy z silnym zaakcentowaniem nauki poszczególnych terminów w języku litewskim. Właśnie taki model szkoły narodowościowej chwali też w swoim raporcie Rada Europy. (v. Advisory Committee On The Framework Convention For The Protection Of National Minorities, Second Opinion on Lithuania, Adopted on 28 February 2008, Strasbourg, 4 July 2011, punkty 120, 136).

Obowiązkowa matura z języka ojczystego. Taki egzamin obowiązywał do 1999 r. i został usunięty z listy egzaminów obowiązkowych wyłącznie decyzją władz, mimo ostrego sprzeciwu społeczności polskiej, popartego 15 tysiącami podpisów. Przesunięcie egzaminu do rangi egzaminu wybieranego i na poziomie matury szkolnej zdecydowanie obniżyło rangę i poziom znajomości języka ojczystego wśród uczniów szkół polskich. Mimo to od trzynastu lat prawie wszyscy polscy maturzyści nadal zdają ten egzamin decyzją rad szkolnych, ale jego wyniki nie są punktowane podczas rekrutacji – czy może być bardziej wymowny apel do władz o uregulowanie tej kwestii zgodnie z wolą polskiej społeczności? A dla zwolenników „parytetów” – także za przykładem szkół litewskich w Polsce.

Strategia szkolnictwa polskiego na Litwie. Zobowiązania wypracowania odpowiednich strategii dla szkolnictwa mniejszości narodowych władze Polski i Litwy podjęły już przed kilkunastu laty. Polska właśnie uczciła dziesięciolecie przyjęcia takiej strategii, wypracowanej wspólnie ze społecznością litewską. Na Litwie także podjęto odpowiednie próby, jednak nie uwzględniano zdania polskiej społeczności i do dziś żadnej strategii nie opracowano. Uważamy, że taki fundamentalny dla przyszłości polskich szkół dokument musi powstać, na przykład jako składowa część nowej Państwowej Strategii Oświatowej, która ma zostać przygotowana do 2013 r. Zawarte w niej założenia muszą tworzyć podstawę i normatywną bazę funkcjonowania szkoły mniejszości narodowej na Litwie, co powinno też znaleźć odzwierciedlenie w ustawie o oświacie, gdyż tylko w ten sposób polskie szkoły nie będą musiały z niepokojem spoglądać w przyszłość, a mogły się skupić na swej podstawowej funkcji – nauczaniu. Uważamy, że na przykład poprzez dotychczas funkcjonujący system kilku modeli nauczania szkoły mniejszości narodowych nadal powinny gwarantować rodzicom i uczniom prawo wyboru języka nauczania i zakresu edukacji w języku ojczystym i państwowym.

Mamy nadzieję, że międzyrządowa komisja polskich i litewskich ekspertów nie ograniczy się wyłącznie do poszukiwań optymalnego wcielenia w życie nowej ustawy o oświacie w obecnej postaci, ale też wypracuje najlepsze rozwiązania, dotyczące także spraw aktualnie przez nas nieporuszanych, jak na przykład kwestia minimalnych kompletów klas czy też tłumaczenia i wydawania podręczników (właśnie w sprawie podręczników szczególnie mile widziane byłoby regularne i długofalowe dofinansowanie z Polski). Wierzymy, że usprawnią one dalszy rozwój polskiej oświaty na Litwie, nie uszczuplą jej dotychczasowego stanu posiadania, przywrócą ład i spokój w polskich szkół i przyśpieszą normalizację stosunków polsko-litewskich, jakże ważnych dla obu krajów.

Wierzymy, że te postanowienia podjęte zostaną w zgodzie z europejskimi standardami, w duchu wzajemnego szacunku i historycznej przyjaźni. Dziękujemy także za umożliwienie udziału w pracach komisji przedstawicieli Forum Rodziców Szkół Polskich na Litwie.

koordynator Forum Rodziców Szkół Polskich na Litwie
dr Mirosław Szejbak