Waldemar Wołkanowski

Podsumowując poprzedni rok budowlany (1938) mówiono, iż proces „europeizacji” Wilna przebiegał w dobrym kierunku. Pisano nawet o „rekordzie”, gdyż szereg inwestycji - przynajmniej w niektórych miejscach - zmieniał oblicze miasta. Dotyczyło to zwłaszcza w grupie robót drogowych, bowiem aż 3,5 km jezdni miało zmienioną nawierzchnię, a było tych więcej niż we wszystkich poprzednich latach razem wziętych. Na remontowanych ulicach dodane były nowoczesne chodniki, a w niektórych przypadkach wyrównany był ich przebieg. Nowe oblicze otrzymywały ulice: Zawalna, Sadowa, Gościnna, Zakretowa, Szawelska, Dobrej Rady, Legionowa. Nowa kostka bazaltowa pokryła reprezentacyjną ulicę Mickiewicza. Dobry wynik osiągnięty został także przy poszerzaniu sieci wodociągowo-kanalizacyjnej oraz budowie wałów ochronnych Wilii. Nie inaczej było w grupie inwestycji przemysłowych oraz budownictwa mieszkaniowego.

Kolejny rok ruchu budowlanego zapowiadał się obiecująco w związku z poprawą ogólnej koniunktury gospodarczej. Mimo to Wilno otrzymało z puli Państwowego Funduszu Budowlanego zaledwie 100 tysięcy złotych (rozdzielono je na 60 pożyczek). Rok 1937 zamykał się rozpoczęciem 91 budów, z czego do końca sezonu zakończono wznoszenie 39 budynków (14 murowanych i 25 drewnianych). Wymieniona kwota kontyngentu była niewspółmiernie mała do wniosku złożonego władzom w 1936 roku, gdy zwrócono się o 2 miliony. Był to więc słabszy rok, ale powiązać go należy z kilkoma większymi inwestycjami rozpoczętymi w dziale obiektów użyteczności publicznej. Wśród domów mieszkalnych dominował „klasyczny” styl parterowych budynków z dwuspadzistym dachem, jednak obok nich powstawały też modernistyczne domy, które nie należały już do rzadkości.

Lata 1933 i 1934 związane były z nadziejami na przełamanie skutków kryzysu gospodarczego przez pobudzenie ruchu inwestycyjno-budowlanego, a tym samym ograniczenie bezrobocia. Według Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen rozmiary inwestycji spadły do 1/5 stanu w 1928 roku. Nadzieje na zmiany budziła zwłaszcza rządowa akcja budownictwa pod hasłem „Tani Dom Własny”, zainicjowana w 1932 roku. Rozporządzenia w tej sprawie rozpatrywane były przy okazji każdej dyskusji wśród fachowców. Ważne były rzecz jasna szczegóły, ale nikt nie kwestionował założeń ogólnych. Wśród założeń akcji były wnioski, aby wspierać budownictwo mieszkalne z materiałów tańszych, w tym głównie drewniane. Pod względem poważniejszych inwestycji Wilno było jednak na marginesie planów państwa. Trudno było się przebić wobec projektów przedstawianych przez większe ośrodki miejskie oraz związanych z intensywnym rozwojem Gdyni.

„Wielkie Wilno” to określenie, które pierwotnie pojawiło się ok. 1915 roku. Według przekazów granice miasta poszerzone zostały na skutek decyzji niemieckiego urzędnika Waltera Hechta, który pełnił w okupacyjnych władzach funkcję Stadtbaurata. Wyznaczał je z udziałem mierniczego miejskiego Franciszka Walickiego, objeżdżając przedmieścia i rysując linie na planie. Już po okupacji w 1919 roku Rada Miasta zatwierdziła ów plan. Obszar Wilna powiększył się z pięciu do ponad dziesięciu tysięcy hektarów. Granice jednak to jedno, natomiast obszar zabudowy to drugie. Na początku lat trzydziestych XX wieku, blisko siedem tysięcy hektarów stanowiły tereny zupełnie niezabudowane. Były tam – włączone decyzjami administracyjnymi – wioski (12), osady (11), folwarki (9) i dzielnice (dawne przedmieścia), których miały charakter wiejski. Były pola uprawne (blisko trzy tysiące ha), łąki i nieużytki, przy zupełnym braku infrastruktury, jaką kojarzymy ze współczesnym ośrodkiem miejskim. Wilno się jednak „budziło” i budownictwo postępowało, chociaż powoli. Druga część przewodnika po budowlach międzywojennych rozpoczyna się od 1928 roku.

Było ciepłe, czwartkowe przedpołudnie we wrześniu 1931 roku, kiedy rodzina Franciszka Walickiego z olbrzymim wzruszeniem uczestniczyła w poświęceniu prywatnej kaplicy wzniesionej na własnej posesji. Uroczystość odbywała się bez większego rozgłosu. Oprócz kręgu najbliższych osób zaproszonych zostało jeszcze tylko kilku duchownych. Kaplica poświęcona została pod wezwaniem św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Patronka, czyli zakonnica Marie Françoise Thérèse Martin, zmarła w 1897 roku, a kanonizowana była w 1925 roku. Kapliczka Walickich była pierwszym obiektem sakralnym konsekrowanym pod jej zakonnym imieniem na Ziemiach Wschodnich II RP. Zanim jednak więcej szczegółów na temat kapliczki, opowieść przybliży czytelnikom nieco faktów z życia czterech pokoleń Walickich w Wilnie, o ich posiadłości przy ulicy Świronek, a także o Derewnictwie i Tuskulanum.

Nie dość powszechna jest wiedza, iż duży gmach stanowiący zachodnią pierzeję placu Vincasa Kudirki wybudowany został w latach 1931-1934. Szeroki i wysoki budynek przetrwał bez większych zmian do dzisiaj, lecz mało są znane okoliczności jego wzniesienia – dlatego nieco informacji podanych poniżej powinno tę lukę uzupełnić.

Wilniuk to stan duszy i umysłu. Nie jest on wilnianinem, bowiem ciało jego pomieszkuje gdzieś daleko od Wilna. Dlatego ma serce rozdarte. Kiedy już spakuje walizkę, aby odbyć podróż do „swojego miasta”, to do niego nie jedzie, lecz „gna”. Podróż do źródeł jest potrzebna, aby naładować duszę i umysł niczym akumulatory. Wilno jest dla wilniuka niczym choroba, która wymaga kuracyjnych pobytów w „zdrojowisku”. Wilniuk zatem jedzie i czuje się tam swojsko mimo historycznych zmian, jakie przeszło miasto na przestrzeni kilkudziesięciu ostatnich lat. W Wilnie wówczas dochodzi za każdym razem do swoistego przestępstwa. Następuje oto kradzież kolejnego kawałka serca. Wilno jest w tym przypadku złodziejem, a my jego dobrowolną ofiarą. Ale jak to mówią „okazja czyni złodzieja”..., skoro chodzimy z tym sercem na wierzchu, Wilno kradnie i kradnie. Robi to zresztą bezkarnie, bo my się okradać dajemy, a po fakcie nie zgłaszamy przestępstwa. I tak już jest.

Dzisiejsza opowieść dotyczy specyficznego tematu, który przybliżyć ma okoliczności zawarcia wspaniałej męskiej przyjaźni, której początek miał miejsce w Wilnie. Była to przyjaźń zaprawiona mocno: pasją, adrenaliną, rywalizacją i świadomością ryzyka... to opowieść o dwóch „wspaniałych mężczyznach na swoich latających maszynach”.

Trudno jest dzisiaj poczuć podobny niepokój mieszkańców Wilna, gdy w styczniu 1919 roku, po krótkim zrywie niepodległościowym, dowiedzieli się, że nikt już ich nie broni. Na ulicach zobaczyli bolszewickich żołnierzy z czerwoną gwiazdą na czapkach. Nikt jeszcze nie najadł się do syta po niemieckiej okupacji, gdy widmo dalszego głodu pojawiło się wraz z nieproszonymi gośćmi ze wschodu. Okupacja bolszewicka trwała 105 dni, do czasu, kiedy w czasie świąt Wielkiejnocy w kwietniu 1919 roku do Wilna wkroczyło wojsko polskie.