Zarys dziejów Nowej Wilejki: Rakanciszki w ręku Gasztołdów


Nowa Wilejka w obiektywie Jana Bułhaka, fot. Jan Bułhak
"Nasza Gazeta", 19 października 2016
W wieku XIV Rakanciszki były we władaniu Gasztołdów. Według legendy, Piotr Gasztołd, namiestnik Olgierda na Podole, pojmuje tam za żonę Helenę, z domu możnowładców Buczackich, został katolikiem i gorliwym apostołem. W swej posiadłości na Antokolu wzniósł jakoby około 1330 r. kościół św. Piotra i drugi w Rakanciszkach, gdzie osadził pierwszych oo. franciszkanów, którzy swą apostolską pracę uświęcili krwią męczeńską na Górze Trzykrzyskiej w Wilnie 1).
Opieka Gasztołdów nad kościołem rakanciskim. Jest rzeczą jednak pewną, że kościół w Rakanciszkach był pod opieką potężnego rodu Gasztołdów w ciągu lat 200 prawie, tj. od pierwszej połowy w. XIV do pierwszej połowy w. XVI, i był znacznie lepiej uposażony niż antokolski: widocznie Gasztołdowie mieli tutaj stałą siedzibę, przynajmniej początkowo, w zamku nad Wilenką 2).

Krzyżacy na zamku rakanciskim. Spokój i pracę mieszkańców Rakanciszek zakłócili w r. 1390 Krzyżacy, kiedy to z wielką armią, wydatnie zasiloną przez rycerstwo zachodnie, oblegali Wilno; jeden z oddziałów Zakonu opanował nad Wilenką zamek myśliwski 3), który wówczas był drewniany, murowany został wzniesiony na przełomie w. XV i XVI 4).

Lasy rakanciskie. Otaczały go dokoła lasy, ciągnące się hen z jednej strony ku Wilnu, a z drugiej ku Miednikom. W nich często rozbrzmiewał róg myśliwski, gdyż zwierza dzikiego, jak tury, żubry, niedźwiedzie, było pod dostatkiem. Szczątki tych lasów jeszcze w w. XVII rozciągały się szeroko między Wilnem a Połockiem, dwoma starożytnymi miastami, które łączył najdawniejszy gościniec Połocki, dziś trakt Stefana Batorego, wijący się szarą wstęgą u stóp zamku rakanciskiego po prawej stronie Wilenki 5).

Gościniec Połocki. Była to droga błotnista. Szła ona z Wilna przez most na Wilence za soborem Bogarodzicy, przez starostwo rakanciskie przechodziła na Michaliszki, Świr, Głębokie do Połocka, a stamtąd do Moskwy i Kijowa 6).

Być może tym gościńcem ciągnął w r. 1394 mistrz inflancki na pomoc Krzyżakom, którzy zamierzali opanować Wilno 7), a także i Witold, który w tymże roku śpieszył poskromić buntowniczego Świdrygiełłę w Witebsku. Tąż drogą chyba dążył Witold i w r. 1405 na Psków 8). Nieobcy ten gościniec był i Jagielle, który odwiedził Wilno w r. 1411, a potem na kilka dni wybrał się do Połocka, Smoleńska i Witebska w towarzystwie Witolda i królowej Anny 9). W r. 1426 znowuż Witold ciągnął Połockim gościńcem na Psków 10).

Z przybyciem do Wilna w r. 1486 księżniczki Heleny, późniejszej w. księżnej litewskiej, żony Aleksandra Jagiellończyka 11), ruch na tym gościńcu znacznie się ożywił. Pociągnęły śmielej ku Wilnu karawany kupieckie z Moskwy, Pskowa i Nowogrodu, popasając w Rakanciszkach 12).

Przez Rakanciszki przejeżdżał też i król Zygmunt I dnia 30 lipca 1517 r., kiedy z wojskami ruszył ku Połockowi 13). Imię tego króla kilkakrotnie zostało uwiecznione w dziejach Rakanciszek.

Nadania Zygmunta I plebanowi rakanciskiemu. W r. 1528 uwalnia on plebana w Rakanciszkach od wszelkich ciężarów, pozwala na jedną karczmę dochodową, od której o jedną milę wkoło nie może być inna; ma być też w Rakanciszkach jarmark na św. Piotra i Pawła.

Przyłączenie Murłowa do Rakanciszek
. Za zgodą tegoż króla i biskupa wileńskiego Jana z książąt litewskich (1519-1536) kanclerz W. Ks. L. Olbracht Gasztołd przyłączył do swej odwiecznej posiadłości Rakanciszki folwark Murłowo (tuż pod Rakanciszkami – teraz nie istnieje) 14) z poddanymi w Kiwiszkach i Rubnie. To przyłączenie było właściwie zamianą, bo ten folwark należał do kościoła św. Jana w Wilnie; zamiany tej dokonał z ówczesnym proboszczem Leonardem Rodianusem przed 1536 rokiem, hojnie wynagrodziwszy ze swego majątku Suderwa, wydzielając dwoje Purwiszek, Elniakumpie i Puhanicze z ogrodami, lasami, młynami i rybołówstwem na Wilii i Brażole 15).

Olbracht Gasztołd. Olbracht Gasztołd, najmożniejszy i najwięcej czynny z panów litewskich, zwiększył splendor swego rodu zwycięstwem, odniesionym nad Tatarami pod Grodkiem w r. 1503 i pod Nowogródkiem w r. 1506, obrona Połocka przed Moskwą w r. 1514 i tym, że zebrał i kazał spisać prawa litewskie. Rezydował poza Rakanciszkami, w Murowanych Gieranojnach; własnością jego też było księstwo Trabskie, odziedziczone po kądzieli, Nowy Miadzioł, nabyty od książąt Świrskich, i Lubcza, kupiona od Chreptowiczów 16); należały do niego majątki w centralnych województwach W. Ks. Lit., jak też na Podlasiu, na Żmudzi, w Połockiem, w Smoleńszczyźnie, także nad Dnieprem. Była to magnacka fortuna 17).

Osiedlenie się „strełników” z włości miednickiej w Rakanciszkach.
Źle się nie działo poddanym w tych dobrach, skoro do majętności Olbrachta Gasztołda, obok dworu Rakanciszek leżącej, schronili się „strełniki” Hryc Zusinom i brat Marcinowy Piotr z dziećmi. Nowo osiedli nazwali się Gudokty albo Gudajtie; byli oni potomkami jednego z czterech „strełników”, których wraz z pustoszami we włości miednickiej: Jankowszczyzną i Nielidowszczyzną nadał król Aleksander Jagiellończyk księciu Baraszy Baranowskiemu, Tatarowi. Upominając się o zbiegów synowie Baraszy, kniaź Afendiej i kniaź Chałkendiej, wnieśli skargę do króla Zygmunta I, który w sprawie „strełników” wystosował listy: jeden z Krakowa, dnia 12 kwietnia 1527 r. do Olbrachta Gasztołda i drugi z Brześcia, dnia 2 października 1544 r. do jego żony Zofii ks. Wierejskiej, która otrzymała przywilej dożywotniego posiadania dóbr Gasztołdów. O tychże „strełników” jeszcze się upomniał wnuk Baraszy, kniaź Achmet, w r. 1610, prosząc o przywilej nadawczy króla Zygmunta III, który nadania króla Aleksandra potwierdził 18).

Stanisław Gasztołd. Syn Olbrachta Gasztołda Stanisław, mąż Barbary Radziwiłłówny, zmarł bezpotomnie w r. 1542; dobra jego wedle praw ówczesnych przeszły na własność króla Zygmunta I, który je podarował w r. 1543 synowi swemu Zygmuntowi Augustowi 19), podówczas przebywającemu z żoną Elżbietą w Wilnie.

Szarańcza. Gdy królewicz obejmował nowe posiadłości, nieznana dotąd na Litwie szarańcza ogłodziła okolice, a więc i Rakanciszki 20).

(Cdn.)

1) Prof. Kazimierz Chodynicki obalił rodową legendę o Piotrze Gasztołdzie („Legenda o męczeństwie czternastu franciszkanów w Wilnie”. Ateneum Wileńskie – Wilno, r. 1927. Str. 53).
2) Rękopis ks. Tadeusza Rogala-Zawadzkiego „Z biegiem rzeki Wilenki”.
3) Scriptores rerum prussicarum T. II. Str. 579. Wiadomość od p. mg. Henryka Kozłowskiego. J. I. Kraszewski. Wilno. T. I. Wilno, 1840 r. str. 81-85.
4) Stanisław Lorentz. Wycieczki po województwie wileńskim. Wilno, 1932. Str. 32.
5) Rękopis ks. Tadeusza Rogala-Zawadzkiego „Z biegiem rzeki Wilenki”.
6) A. H. Kirkor. Przewodnik po Wilnie. Wilno, 1880 r. Str. 264.
7) J. I. Kraszewski. Wilno. T. I. Wilno, 1840. Str. 94.
8) Tamże. Str. 103.
9) Tamże. Str. 106.
10) Tamże. Str. 116.
11) Kazimierz Strasz. Aleksander Jagiellończyk w Wilnie i na ziemiach b. W. Ks. Litewskiego. Bibl. Poradni Dydaktyczno-Wychowawczej przy K. O. S. W. Nr 11, r. 1935, str. 12.
12) J. I. Kraszewski. Wilno. T. I. Wilno, 1840. Str. 180.
13) Tamże. Str. 208.
14) W pobliżu Strelczuk i Góry Zamkowej płynie struga Murlawka, wpada do rzeki Wilenki.
15) Rękopis ks. Tadeusza Rogala-Zawadzkiego „Z biegiem rzeki Wilenki”. Dr. Kuźmińska Maria. Olbracht Marcinowicz Gasztołd. Ateneum Wil. T. V. R. 1928. Str. 156.
16) Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. IV. Warszawa 1907 r. Str. 106.
17) Kuźmińska Maria. Olbracht Marcinowicz Gasztołd. Ateneum Wileńskie T. V. R. 1928. Str. 120-172.
18) Akty izdawajemyje Wilenskoju Kommisjeju dla razbora drewnich aktow. T. XXXI. Akty o litowskich tatarach. – Wilna, 1906. Str. 292. – Nr. 185 – 17.XII.1610 r. Dr. Kuźmińska Maria. Olbracht Marcinowicz Gasztołd. Ateneum Wileńskie T. V. R. 1928. Str. 138 i 162.
19) Rękopis ks. Tadeusza Rogala-Zawadzkiego „Z biegiem rzeki Wilenki”.
20) J. I. Kraszewski. Wilno, T. I. Wilno, 1840 – Str. 240.