W krainie tysięcy chaczkarów

Moja wyprawa do Armenii była drugim etapem projektu badawczego dotyczącego wizerunku Polski i Polaków na terenie Kaukazu. Badaniom finansowo i merytorycznie partonuje Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Pierwszy etap badań odbył się w sierpniu bieżącego roku w Gruzji. Teraz przyszedł czas na kolejny kraj tego regionu - Armenię.

Co prawda ruszyliśmy do Armenii badać wizerunek Polski i Polaków, ale mnie zafascynowało co innego... Wszechobecne kamienne krzyże, czyli chaczkary, które stały się dla mnie symbolem tego kraju. Anahit, u której mieszkałam, przekonywała mnie, że to Ararat jest symbolem Armenii. Przypomnę tylko, że święta góra Ormian - Ararat - znajduje się na terytorium Turcji. Trudno mi więc było się z nią zgodzić... To niebywałe, by symbolem kraju była góra innego państwa. Ba! Nawet w herbie Armenii można znaleźć Ararat, a przecież nikomu nie trzeba tłumaczyć, że Turcja i Armenia nie są przyjaciółmi.

Ararat to rzeczywiście ważne miejsce dla Ormian. Kilkakrotnie słyszałam z ich ust opowieść o Araracie, który według legendy miał być pierwszym skrawkiem ziemi, jaki się wyłonił z opadających wód potopu i na którego szczycie osiadła arka Noego... Niby niemożliwe, ale we wszystkim jest ziarnko prawdy, w końcu Armenia to pierwszy kraj na świecie, który już w III wieku przyjął chrześcijaństwo i uznał je za religię państwową. Przez całe wieki Armenia pozostawała też wyspą chrześcijaństwa w morzu islamu. W 451 roku Persowie chcieli zmusić Ormian do wyparcia się wiary w Jezusa. Wiarę Ormianie obronili.


Najpiękniejsze chaczkary wykonywane były przez mistrzów, a istnieje wiele bardzo skromnych, wykonywanych przez zwykłych rzemieślników. Spotkaliśmy ich wiele zwłaszcza w miejscowości Naratus nad jeziorem Sewan. Istnieje tam potężne cmentarzysko chaczkarów, niedawno całkowicie odnowionych dzięki wsparciu... Ambasady USA w Armenii. W nowszej części tej nekropolii można trafić na sporo nowych chaczkarów, którymi ozdabia się nagrobki. Występują na nich różne motywy roślinne i geometryczne, można również spotkać chaczkary z przedstawieniami ludzkimi, w tym przedstawienia sceny ukrzyżowania. Będąc w Noratus, trafiliśmy na pogrzeb, niewiele wskazywało na tę smutną uroczystość. Zobaczyliśmy grupę mężczyzn, wesoło gawędzących pomiędzy mogiłami, przy suto zastawionym stole... Po chwili dołączyły do nich kobiety. W tej nadzwyczaj pogodnej atmosferze żegnano zmarłego.

Ale wróćmy do chaczkarów. Ich symbolika jest bardzo interesująca, wczesne chaczkary prezentowały kombinację symboliki pogańskiej i chrześcijańskiej. Kombinacje owe niebyły zadaniem trudnym, ponieważ niektóre symbole używane przez chrześcijaństwo były również szeroko rozpowszechnione wśród pogan: krzyż był kosmicznym symbolem życia. Potem idea krzyża zaczęła się zmieniać. Dzięki symbolom winorośli wyrastających z podłoża krzyża oraz motywów rozet i serc idea krzyża modyfikowała do koncepcji Drzewa Życia, krzyża mającego moc odradzania.

Powszechna była wiara w moc chaczkarów, wedle wierzeń chroniły one przed klęskami żywiołowymi. Stawiano je na pamiątkę ważnych wydarzeń, stanowiły także element kompozycyjny w budowlach sakralnych, pełniły również funkcję nagrobków.

Materiał, z którego wykonane są chaczkary, to przeważnie tuf wulkaniczny, najbardziej popularny i - można rzec - wszechobecny w Armenii materiał budowlany. Można jednak spotkać chaczkary wykonane z innych materiałów: bazaltu, andezytu czy piaskowca. Chaczkary osiągają wysokość od 0,5 do 3,5 metra. Najczęściej mają kształt prostokątnej steli, czasem można spotkać zaokrąglone formy, a także rzeźby w kształcie krzyża. Najwięcej chaczkarów jest nad jeziorem Sewan, jednym z najwyżej położonych jezior świata (1916 m n.p.m.).


Niestety, konflikt z Azerbejdżanem trwa. Kość niezgody to region Górnego Karabachu, czyli regionu ormiańskiego i zamieszkanego w całości przez Ormian, jednak leżącego na terytorium Azerbejdżanu.

Wciąż nierozwiązana sprawa tego regionu staje się przyczyną kolejnych sporów. Świadczy o tym m.in. sprawa sprzed miesiąca, kiedy to Międzyrządowy Komitet Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kultury UNESCO wpisał ormiańskie chaczkary na Światową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kultury. Chaczkary od lat “biorą udział” w konflikcie armeńsko-azerbejdżańskim. Przełom wieku XX i XXI przyniósł dewastację ormiańskiej nekropolii w Dżulfie, strona azerska zniszczyła ponad kilka tysięcy unikatowych chaczkarów. Podczas posiedzenia komisji UNESCO delegacja Azerbejdżanu oprotestowała nazwanie kamieni krzyżowych “ormiańskimi”, twierdząc, że stanowią one również część albańsko-azerbejdżańskiego dziedzictwa kulturowego...