Odejdźmy od niszczących stereotypów. Polsko-litewska pamięć historyczna

Książka "Dialog kultur pamięci w regionie ULB" pod redakcją Alvydasa Nikžentaitisa i Michała Kopczyńskiego jest owocem dyskusji prowadzonych w latach 2011-2012 podczas serii międzynarodowych seminariów poświęconych pamięci historycznej w regionie ULB (Ukraina - Litwa - Białoruś). Inspiracją dla tego przedsięwzięcia była myśl Jerzego Giedroycia i Juliusza Mieroszewskiego, wybitnych przedstawicieli polskiej emigracji politycznej, którzy stworzyli podstawy ideowe polityki zagranicznej niepodległej Polski, oparte na pojednaniu z sąsiednimi narodami. Książka, która została wydana w języku polskim, na początku przyszłego roku ukaże się również po litewsku. Jest to tylko jeden z wielu przykładów, które potwierdzają, że wspólna historia, która czasem bywała trudna, nie musi dzielić.

Na płaszczyźnie naukowej dialog dotyczący polsko-litewskiej historii prowadzony jest od wielu lat. Alvydas Nikžentaitis* jest  jednym z jego aktywnych uczestników. Historyk wskazuje, że  porozumienie, jakie udało się osiągnąć na płaszczyźnie naukowej, nie jest łatwo przekazać szerszym kręgom. "Historycy od lat prowadzą dyskusję i wszystko między sobą wyjaśnili. Kwestie narodowe nie odgrywają tu tak wielkiej roli - wyjaśnia w rozmowie z Wilnoteką - Społeczeństwo jednak nie ma tej wiedzy, jaką mają historycy w obu krajach, bo nigdy się tą wiedzą nie interesowało".

Historyk mówi także o dużych różnicach pomiędzy wiedzą naukową a popularną w zakresie historii: "Mamy teraz jakby dwie płaszczyzny: jedna to wiedza historyczna historyków, a druga to wiedza historyczna społeczeństwa. Wiedza historyczna społeczeństwa polskiego i litewskiego mają wiele podobieństw. W obu przypadkach charakterystyczne jest to, że dominują nurty narodowe i właśnie przez pryzmat nurtu narodowego są oceniane wydarzenia w historii tych dwóch krajów". Nikžentaitis wskazuje również na konkretne przejawy rozbieżności polskiego i litewskiego spojrzenia: "Mamy do czynienia z bardzo widoczną asymetrią. Jeżeli Polacy mówią o stosunkach między Polską a Litwą w historii, to zawsze wspominają Unię, może jeszcze powstania, ale nowoczesne państwo litewskie w ogóle ich nie interesuje, zupełnie, jakby dwudziestowiecznej Litwy w ogóle nie było. Podobne zjawisko możemy zaobserwować po stronie litewskiej: średniowieczne Wielkie Księstwo Litewskie jest bardzo popularnym tematem, ale Polska w jego dziejach albo jest nieobecna, albo przedstawiana jest jako wróg, co widać choćby w przypadku często przytaczanej historii o koronacji Witolda. Najczęściej jednak społeczeństwo litewskie patrzy na Polskę przez pryzmat zajęcia Wilna w 1920 r. Takie zawężenie rozumienia przeszłości jest bardzo widoczne i przeszkadza w dialogu".

Historia jako nauka potrafi się bronić przed ideologią. Znacznie trudniejsze jest to w przypadku wiedzy popularnej. Jednocześnie, to właśnie ta ogólna wiedza historyczna wpływa na wzajemne postrzeganie obu narodów. Co można więc zrobić, by pamięć historyczną oczyścić? "Bardzo ważne są według mnie projekty popularyzujące wiedzę historyczną. Tych wspólnych badań, spojrzeń na przeszłość polskich i litewskich historyków, jest sporo. Czasami jednak brakuje zainteresowania popularyzacją. Bardzo żałuję, że np. od roku bezskutecznie czekamy na odpowiedź polskiej strony na propozycję rozpoczęcia programu badawczego, który mógłby służyć między innymi popularyzacji wyników badań historycznych. Dochodzi do swoistego paradoksu: prowadzimy tego rodzaju programy z Ukrainą i Białorusią, a z Polską wspólnego programu w zakresie nauk humanistycznych nie mamy".

Wydaje się, że kształtowaniu wiedzy historycznej powinny służyć przede wszystkim podręczniki szkolne. O ich znaczeniu i sile oddziaływania nie trzeba nikogo przekonywać. Na tym polu także od lat prowadzony jest dialog polsko-litewski. Od 1992 r. działa Polsko-Litewska Dwustronna Komisja do badania problemów nauczania historii i geografii. "Przez komisję omawiane są kwestie szczególnie trudne w historii obu narodów i udaje jej się wypracować odpowiednie ustalenia, choćby w odniesieniu do nazewnictwa pewnych wydarzeń. Nie zawsze jednak efekty tej pracy znajdują odzwierciedlenie w podręcznikach, ponieważ zalecenia komisji nie są do końca respektowane ani przez autorów, ani przez wydawnictwa. O tym, jak wygląda podręcznik, decydują czasem eksperci zatrudniani przez wydawnictwa. W tej dziedzinie dowolność jest zdecydowanie zbyt duża".

"Historia góruje nad współczesnością, tak jak ojciec góruje nad swym nieletnim synem", jak pisał Juliusz Mieroszewski. Nie można budować porozumienia w teraźniejszości, pielęgnując uprzedzenia i stereotypy z ubiegłego wieku. Konieczny jest dialog umożliwiający przebudowę sposobu myślenia o własnej przeszłości. "Dialog kultur pamięci w regionie ULB" jest jedną z propozycji, które mogą otworzyć czytelnika na inny sposób myślenia, który przecież nie musi być wrogi. Pozostaje jednak pytanie, czy rzetelna wiedza, oparta na konkretnych źródłach, nie zostanie zakrzyczana przez masę obiegowych opinii, które, bazując jedynie na stereotypach, nie potrzebują potwierdzenia ani dowodów?

Wiecej o książce "Dialog kultur pamięci w regionie ULB" tutaj.


*Dr hab. Alvydas Nikžentaitis - litewski historyk, wykładowca Litewskiego Uniwersytetu Edukologicznego, w latach 2000-2008 dyrektor Litewskiego Instytutu Historycznego. Postanowieniem Prezydenta RP z dnia 30 czerwca 2009 za wybitne zasługi w rozwijaniu współpracy między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Litewską i za propagowanie wiedzy o wspólnym dziedzictwie historycznym narodów tworzących Rzeczpospolitą Obojga Narodów został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi RP.

Na podstawie: inf. wł.