O co walczą Polacy na Litwie?

1 lipca 2011 roku weszła w życie nowa "Ustawa o oświacie". Od tej pory w szkołach mniejszości narodowych lekcje historii i geografii dotyczące Litwy będą wykładane w języku państwowym – czyli litewskim, a część, która dotyczy świata – po polsku. Ustawa ta wywołała burzę kontrowersji.

BO POLACY MUSZĄ SIĘ INTEGROWAĆ

"Jeżeli w jednej grupie będą uczniowie najstarszych dwóch klas szkoły litewskiej i polskiej, nikt nie odróżni, kto tu jest Litwinem, a kto Polakiem. To stwierdzam z całą odpowiedzialnością" – mówił Adam Błaszkiewicz, dyrektor Gimnazjum im. Jana Pawła II w Wilnie.

Do tej pory uczniowie szkół polskich składali egzamin maturalny z języka litewskiego, jako języka państwowego, natomiast od 2013 roku egzamin zostanie ujednolicony. Polacy sprzeciwiają się wprowadzeniu tak nagłych zmian w szkolnictwie. Ich zdaniem ujednolicenie egzaminu może nastąpić nie wcześniej niż za 12 lat. Chodzi o to, aby uczniowie szkół polskich od pierwszej klasy kształcili się według takiego samego programu nauczania, jak ich rówieśnicy ze szkół litewskich, a tym samym aby mieli równe szanse. Dzisiaj uczniowie szkół polskich mają o 600 lekcji mniej i nadrobienie takiej ilości materiału w ciągu dwóch lat nie jest możliwe.

Ustawa zakłada również "likwidację" szkół polskich. Na mocy nowej ustawy, jeżeli w danej miejscowości obok siebie znajdują się szkoła litewska i szkoła polska, i w szkole litewskiej brakuje uczniów do stworzenia kompletu klas, to mimo wszystko zamykana jest szkoła polska. Zdaniem Józefa Kwiatkowskiego, prezesa Macierzy Szkolnej, dziś na Wileńszczyźnie działa około 120 polskich szkół. W bliskiej przyszłości co druga placówka będzie zamknięta. Szkoły miejskie mają większe szanse na przetrwanie, ale szkoły w małych miejscowościach już mogą liczyć dni do końca swego istnienia.

Społeczność polska robiła wszystko, aby nie doszło do przyjęcia ustawy. Pod petycją w obronie polskich szkół na Litwie zebrano ponad 66 tysięcy podpisów. Odbywały się liczne wiece przed ambasadą Litwy w Warszawie pod hasłami "Stop dyskryminacji Polaków na Litwie", "Wilno – Warszawa wspólna sprawa", a wiece w Wilnie stały się zjawiskiem codziennym. Również społeczność amerykańska włączyła się do ratowania polskich szkół na Litwie, pisząc list do prezydent Litwy Dali Grybauskaitė oraz organizując wiece. Jednak nie przyniosło to rezultatu. Ustawa została przyjęta. Prezydent Litwy D. Grybauskaitė podpisując ją powiedziała, że robi to z myślą o młodym pokoleniu, które musi integrować się i tworzyć społeczność litewską.

"Najbardziej przykre jest to, że uszczęśliwiają nas na siłę – powiedział Adam Błaszkiewicz. – Ktoś uznał, że tak będzie dla nas najlepiej. Nie zapytano nas o zdanie, zlekceważono nasze prośby i postulaty". Minister Nauki i Oświaty Litwy Gintaras Steponavičius zapewnia, że nowa ustawa o oświacie jest wyrazem troski o przyszłość młodego pokolenia mniejszości narodowych i ich postawę obywatelską.

NA ZIEMIĘ TRZEBA BĘDZIE POCZEKAĆ

Kolejny problemem, z którym borykają się Polacy na Litwie, jest zwrot ziemi. Mimo zapewnień kolejnych rządów, w tym obecnego, wciąż nie znajduje finału proces zwrotu ziemi Polakom na Litwie, ciągnący się już od 20 lat. Po wizytacji we wrześniu ubiegłego roku rejonu wileńskiego, premier Andrius Kubilius zapewnił miejscowych Polaków, że jego rząd spełni ich oczekiwania i zwróci ziemię do 2013 roku. I chociaż jeszcze pozostaje trochę czasu do spełnienia obietnicy premiera, już dziś nikt nie wierzy, że ta sprawa ruszy. "Wciąż słyszymy obietnice, jednak – jak na razie – brakuje praktycznego ich wykonania. Początkowo władze tłumaczyły swoją opieszałość reformą administracyjną, na mocy której zostały zlikwidowane urzędy naczelników powiatów, które dotychczas zajmowały się zwrotem ziemi – mówiła Renata Cytacka, sekretarz Rady Samorządu Rejonu Wileńskiego. – Najwięcej problemów mają Polacy z odzyskaniem swojej ziemskiej własności wokół Wilna, ponieważ tutaj ścierają się komercyjne interesy wielu ludzi, a cierpią z tego powodu rdzenni mieszkańcy rejonu" – dodała.

Z oficjalnych statystyk wynika, że w rejonie wileńskim zwrócono już ponad 81 procent ziemi, podczas gdy w skali kraju zwrócono właścicielom 98,3 proc. gruntów. Według R. Cytackiej, rdzennym mieszkańcom podstołecznego rejonu zwrócono zaledwie 40–50 proc. ziemi, a ogólny wysoki wskaźnik zwrotu własności windują przeniesienia z odległych regionów Litwy, które zalegalizowano. Autorem poprawek z 1997 r. do ustawy o przywróceniu prawa do zachowanych majątków, na mocy których nieruchomość na Litwie stała się ruchoma, był obecny premier A. Kubilius.

Przedstawiciele Narodowej Służby Ziemskiej (NSZ) przyznają, że są problemy zarówno techniczne, jak i merytoryczne, ale zapewniają, że plan zwrotu ziemi w rejonie wileńskim jest do wykonania w wyznaczonym terminie. Według ustaleń NSZ, do dziś na zwrot ojcowizny w rejonie wileńskim czeka około 8000 byłych właścicieli. Do tego dochodzi też lista osób przenoszących swoją nieruchomość do rejonu. "W pierwszej kolejności będą załatwiane sprawy zwrotu ziemi w naturze dla byłych właścicieli. Tam, gdzie ten proces trwa, albo niebawem zostanie zakończony, to będzie kontynuowany zwrot ziemi na podstawie tzw. wniosków o przeniesienie" – tłumaczy Algis Bagdonas.

PISOWNIA NAZWISK I ULIC TYLKO PO LITEWSKU

Problem pisowni nazwisk polskich na Litwie stał się zasadniczą kwestią w stosunkach Litwy i Polski, od rozstrzygnięcia którego uzależniało się rozwiązywanie wszystkich innych problemów. Na początku maja Europejski Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że kwestia pisowni nazwisk jest wewnętrzną sprawą kraju i Litwa może odmówić zmiany pisowni nazwiska na polską. "Litwa nie narusza żadnego prawa względem swych obywateli, jeśli chodzi o pisownię polskich nazwisk. Jeżeli jestem obywatelką Litwy narodowości polskiej, czy innej narodowości, to moje nazwisko w paszporcie ma być pisane zgodnie z obowiązującą w kraju konstytucją i ustawą o języku państwowym – w transkrypcji litewskiej" – powiedziała przewodnicząca Sejmu Litwy Irena Degutienė.

Mimo że litewska konstytucja i ustawa o języku państwowym stwierdzają, iż językiem państwowym jest język litewski, zasada ta nie jest stosowana na Litwie konsekwentnie – w kraju działa ponad 700 firm zagranicznych, których nazwy zawierają litery nieobecne w litewskim alfabecie, w tym W, X czy Q, zabronione w pisowni obcych nazwisk, w tym polskich. Prognozy prezydent Litwy na temat pisowni nazwisk w oryginale dobrze nie wróżą. "Szansy jeszcze prędko nie będzie, dlatego że w naszym litewskim parlamencie nie ma politycznego kworum, aby te rzeczy przyjąć" – twierdzi Dalia Grybauskaitė.

Polacy muszą usunąć z domów tabliczki z podwójnymi nazwami ulic. Naczelny Sąd Administracyjny Litwy (NSAL) – w ostatecznym i niepodlegającym zaskarżeniu werdykcie – skonstatował, że tabliczki z napisami w językach polskim i rosyjskim w rejonie wileńskim w ciągu miesiąca muszą być zdjęte i zastąpione napisami litewskimi, mimo że w większości przypadków tabliczki w językach mniejszości narodowych są pod tabliczkami w języku litewskim.

Poprzednia ustawa o mniejszościach narodowych, obowiązująca na Litwie do 2010 roku, zezwalała na używanie podwójnych, litewskich i polskich, nazw w miejscowościach zamieszkiwanych przez mniejszość polską. Ustawa ta wygasła 1 stycznia 2010 roku, a nowa nie została przyjęta. Obecnie na Litwie nazewnictwo określa "Ustawa o języku państwowym", która przewiduje, że wszystkie nazwy mają być pisane wyłącznie w języku litewskim. Kara w postaci grzywny za zignorowanie zarządzenia wynosi od 300 do 600 litów. Jednak Polacy uparcie stoją przy swoim i wolą płacić grzywny, niż zdejmować tabliczki.

"Inspekcja twierdzi, że zgodnie z ustawą o języku mają być tabliczki jedynie w języku litewskim. Prawo do podwójnego nazewnictwa gwarantuje nam Europejska Konwencja Obrony Praw Mniejszości Narodowych, a więc będziemy nadal trzymać się tej pozycji" – mówi Lucyna Kotłowska, dyrektor administracji Samorządu Rejonu Wileńskiego.

Nowa ustawa ma być przygotowana do jesieni. Zawiera ona możliwość używania dwujęzycznych nazw ulic i miejscowości tam, gdzie członkowie mniejszości stanowią przynajmniej 1/3 ogółu społeczności. Jednak minister kultury Arūnas Gelūnas zaznaczył, że na razie jest to tylko koncepcja i zapis taki wcale nie musi się pojawić w gotowym projekcie, ponieważ dopuszczenie podwójnych nazw kłóciłoby się z ostatnim orzeczeniem Naczelnego Sądu Administracyjnego Litwy.

Mimo wszystkich trudności, Polacy na Litwie nie tracą wiary, że wcześniej czy później wszystkie sprawy i problemy uda się rozwiązać. "Będziemy nadal walczyli" – zapowiada Michał Mackiewicz, poseł na Sejm Litwy.